اوقات شرعی به وقت‌هایی گفته می‌شود که از نظر شرع مهم است اما به دلیل اهمیت نماز - که پذیرش همه اعمال در گرو پذیرفته شدن آن است - عبارت «اوقات شرعی» برای اوقات ادای نمازهای واجب روزانه متداول است که منظور ما از «اوقات شرعی» در این نوشته نیز همین است.
در سخنان معصومین، محدوده زمانی افضل یا قابل‌قبول برای ادای یک نماز یومیه، حسب آثار حرکت خورشید بیان شده است. آثاری همچون طول سایه‌ها یا اثر خورشید بر آسمان افق مغرب و مشرق.
مراجع که متخصصین دین هستند نیز با توجه به سخنان معصومین، صرفا بر همین اساس احکام شرعی زمان نمازهای واجب را بیان کرده‌اند. مثلا طبق نظر آقای سیدعلی حسینی سیستانی (حفظه‌الله) اوقات شرعی نمازهای یومیه به این صورت است:
| نماز | شروع وقت | شروع وقت فضیلت | پایان وقت فضیلت | پایان وقت |
|---|---|---|---|---|
| عصر | بعد از ادای نماز ظهر اول وقت | افزایش طول شاخص به اندازه ۲/۷ شاخص و در ماه‌های گرم سال تا ۷/۷ شاخص (مثل) |
افزایش طول شاخص به اندازه ۶/۷ شاخص و در ماه‌های گرم سال تا ۱۴/۷ شاخص (مثلین) |
غروب آفتاب |
| عشاء | بعد از ادای نماز مغرب اول وقت | ناپدید شدن شفق | ۱/۳ شب | نیمه شب |
| صبح | فجر صادق | تجلل صبح در آسمان | طلوع آفتاب | |
| ظهر | زوال خورشید | افزایش طول شاخص به اندازه ۴/۷ شاخص و در ماه‌های گرم سال تا ۷/۷ شاخص (مثل) |
به اندازه خواندن نماز عصر تا غروب آفتاب | |
| مغرب | بنابراحتیاط؛ زوال سرخی بعد غروب از طرف مشرق | ناپدید شدن شفق سمت مغرب (و برای مسافر تا ۱/۴ شب) | به اندازه خواندن نماز عشاء تا نیمه شب | |
لذا برای تعیین اوقات نمازهای روزانه، پس از معین کردن معیار تعیین اوقات شرعی، لازم است به دنبال محاسبه یا یافتن زمان وقوع آن پدیده باشید که در اینجا باید به متخصص امر (اهل نجوم و اساتید فیزیک) مراجعه کرد.
در این صفحه بنا نیست فرمول ریاضی ارائه شود. برای مشاهده فرمول و احیانا سورس‌کدهای برنامه‌نویسی برای محاسبه اوقات شرعی، به لینکهای انتهای همین صفحه مراجعه کنید.
فرمولی برای محاسبه موقعیت خورشید حسب موقعیت و زمان وجود دارد. یعنی می‌توان با توجه به این فرمول کشف کرد که در فلان روز و فلان ساعت، در مکانی که ما هستیم، آفتاب چه زاویه‌ای نسبت به افق دارد.
با استفاده از این فرمول می‌توان زمان «طلوع» و «غروب» (زاویه حدود 0 و 180) را محاسبه کرد. نقطه وسط زمان طلوع و غروب خورشید نیز «ظهر» شرعی است که زوال خورشید آغاز می‌شود. با توجه به زاویه خورشید، به سادگی طول سایه شاخص در هر زمانی از روز قابل محاسبه است. با این نکته، زمان نماز «عصر» نیز حسب مبنای شرعی موردقبول شما قابل محاسبه است.
اوقات شرعی فوق‌الذکر (طلوع، غروب، ظهر و عصر) با دقت ثانیه قابل محاسبه است و در این خصوص هیچ اختلافی بین متخصصین امر نیست. اما اوقات شرعی مغرب و عشاء و صبح با این دقت قابل محاسبه نیست چرا که وابسته به اثر دیداری خورشید زیر افق، بر آسمان است.
مثلا در مورد مغرب بسیاری معتقدند که وقتی خورشید به 4 درجه زیر افق می‌رسد، نشانه مغرب شرعی (زائل شدن سرخی بعد غروب در طرف مشرق) رخ می‌دهد و برخی خصوصا در ایران 4.5 درجه زیر افق را لحاظ می‌کنند که چند دقیقه دیرتر واقع می‌شود و البته درنظرگرفتن این تاخیر مختصر برای زمان مغرب مشکلی ایجاد نمی‌کند لذا کسی که همین مبنای 4.5 درجه را (برای افطار یا ادای نماز مغرب) لحاظ کند، می‌تواند مطمئن باشد که هم روزه‌اش صحیح است و هم نماز مغرب‌ش را در وقت ادا کرده است.
اما در مورد صبح قضیه فرق می‌کند و زمان نماز صبح به شدت مورد اختلاف بوده و مثلا در اوقات شرعی کشور ایران حتی در سال‌های پس از انقلاب تغییراتی داده شده که نشان از اختلاف بین محاسبین دارد. در جدول زیر چند نمونه مبنای محاسباتی مختلف برای نماز صبح و عشاء را می‌بینید:
| نام مبنا یا منبع | زاویه فجر (درجه زیر افق) |
زاویه مغرب (درجه زیر افق) |
زاویه عشاء (درجه زیر افق) |
|---|---|---|---|
| موسسه پژوهشی لواء قم - مرتبط با دفتر آقای سیستانی | 16 | 4 | 14 |
| ابوریحان بیرونی | 17 | ||
| موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران | 17.7 | 4.5 | |
| کمیته‌ی عالی امور دینی ترکیه (Presidency of Religious Affairs of the Republic of Turkey یا Turkey's Diyanet İşleri Başkanlığı) | 18 | 2.3 | 17 |
| اتحادیه جهانی مسلمانان (Muslim World League) | 18 | 0.833 (غروب) | 17 |
| جامعه مسلمانان شمال آمریکا (Islamic Society of North America) | 15 | 0.833 (غروب) | 15 |
| دانشگاه علوم اسلامی کراچی پاکستان (University of Islamic Sciences, Karachi) | 18 | 0.833 (غروب) | 18 |
| دانشگاه ام‌القرای مکه (Umm al-Qura University, Makkah) | 18.5 | 0.833 (غروب) | 1.5 ساعت و در رمضان 2 ساعت بعد مغرب |
| اداره کل نقشه‌برداری مصر (Egyptian General Authority of Survey) | 19.5 | 0.833 (غروب) | 17.5 |
| و ... | |||
همانطور که در جدول فوق می‌بینید، اختلافات قابل توجهی در زاویه (و در نتیجه زمان) اعلامی برای نماز صبح وجود دارد که کار را مشکل می‌کند. اغلب مردم نادانسته به مبنای ژئوفیزیک تهران عمل می‌کنند که خود نیز متغیر بوده است چرا که مدتی زاویه 19.25 را برای فجر مبنا قرار می‌داد! و سپس سال‌ها بر مبنای 17.8 درجه زیر افق و در چند سال اخیر 17.7 درجه زیر افق را مبنا قرار می‌دهد. اما موسسه پژوهشی لواء برای آگاهان قابل‌توجه‌تر است چرا که این موسسه برای رصد فجر در ایام مختلف سال و در مکان‌های مختلف ایران و اطراف آن توسط «فضلای حوزه» تلاش‌های قابل‌تقدیری انجام داده است که بخشی از آنها در نامه اسکن‌شده زیر آمده است. همچنین نتایج کار این موسسه که زیرنظر آقای سیستانی است، مورد تائید برخی مراجع دیگر (از جمله سیدموسی شبیری زنجانی که در اندازه‌ها و مقیاس‌های شرعی دقت خاصی دارند) نیز قرار گرفته است که تصویر آن را نیز در ادامه مشاهده می‌فرمایید.
طبعا راه اصلی برای کشف زمان فجر (که 1 زمان مشخص بیشتر نیست) این است که فرد اقدام به رصد آسمان در سمت مشرق کند. اما این کار چندان میسر نیست چرا که اولا باید در افق مشرق مانعی نباشد و ثانیا باید به مکانی برود که آلودگی‌های نوری زمانه‌ی ما، موجب تشخیص ناصحیح زمان وقوع فجر نشود خصوصا در شب‌های مهتابی که کار مشکل‌تر است.
لذا کسی که بخواهد احتیاط را پیشه کند، لازم است ابتدا زمان‌هایی را که احتمال عقلایی می‌دهد فجر در آن رخ دهد، درنظر بگیرد و سپس اولین زمان در بین این احتمالات را برای امساک (پرهیز) سحری لحاظ کند و آخرین زمان احتمالی فجر را برای اقامه نماز صبح درنظر بگیرد تا مطمئن باشد که هم روزه‌اش صحیح است و هم نماز را قبل از وقت‌ش ادا نکرده است.
همچنین بازه فضیلت نمازهای مغرب و عشاء، بستگی به طول شب دارد که تعریف شب (زمان شروع و پایان آن) نیز از دید مراجع متفاوت است لذا امکان تنظیم ابتدا و انتهای شب برای کاربر فراهم شده تا بتواند حسب تنظیمات موردنیازش آن را تغییر دهد. در صورتی که کاربر زاویه 0 را وارد کند، این عدد به عنوان زمان طلوع و غروب لحاظ می‌شود و زوایه حقیقی (0.833) برای محاسبه زمان دقیق طلوع و غروب توسط برنامه لحاظ می‌شود.
نهایتا با توجه به محاسبه‌شدن طول شب برای نمازهای مغرب و عشاء، مناسب دیدیم تبرکا امکان محاسبه 1/6 نیمه دوم شب نیز فراهم شود. در حدیث معتبری در کتاب شریف الکافی نقل شده که حضرت صادق علیه‌السلام فرمودند که در هر شب، زمانی است که هیچ عبد مومنی موفق به نماز و سپس دعا در آن (نماز یا وقت) نمی‌شود مگر آنکه برای او مستجاب می‌شود. راوی با اشتیاق از حضرت می‌پرسد که آن کدام زمان از شب است؟ حضرت فرمود در یک‌ششم اول از نیمه دوم شب.
برنامه‌های مختلفی برای محاسبه و نمایش اوقات شرعی در سیستم‌عامل وجود دارد. یکی از بهترین برنامه‌ها در این زمینه، برنامه «نجوم اسلامی»ست که مرکز پژوهش‌های فلکی/نجومی وابسته به دفتر آقای سیستانی آن را تهیه کرده است اما متاسفانه آپدیت نشده و آخرین نسخه آن مربوط به سال 1376 است. هرچند به دلیل دقت و امکانات برنامه، همچنان توسط بسیاری از علاقمندان استفاده می‌شود خصوصا که بجز اوقات شرعی، برای سایر محاسبات نجومی (همچون تقویم تطبیقی، اوضاع خورشید و ماه و ...) نیز کار را تسهیل کرده است. دکتر محمد سمیعی در آن زمان محاسبات این برنامه را انجام داده بود.
پس از این برنامه، برنامه Accurate Times که کاری از جمعیت فلکی کشور اردن به سرپرستی دکتر محمد عودة است، جزو بهترین برنامه‌هاست. البته شهرت این برنامه بیش از مساله اوقات شرعی، در موضوع نمودارهای رویت‌پذیری هلال ابتدای ماه قمری است.
همچنین افزونه Pray Times برای مرورگر فایرفاکس که توسط دکتر ضرابی‌زاده عزیز نوشته شده است، تنظیمات خوبی را در اختیار کاربران قرار می‌دهد و مورد استفاده بسیاری از کاربران است.
به دلیل تکثر سیستم‌عامل‌های موبایل و همچنین اقتضائات موبایل، شاهد برنامه‌های قدرتمند زیادی در این زمینه نیستیم هرچند با روند روبه رشد اندروید در بین این سیستم‌عامل‌ها، این امید هست که برنامه‌های خوبی نوشته شود. برنامه تقویم ابراهیمی (که به سفارش مکتب شیخیه نوشته شده) جزو قابل‌قبول‌ترین برنامه‌ها در این زمینه است. برنامه My Prayer نیز برنامه اندرویدی دیگری است که سبک و ساده است اما یک نکته مثبت آن است است که در زمان نماز، به مدت چند دقیقه گوشی را ساکت (silent) می‌کند که صدای هشدار (notification) برنامه‌های مختلف اختلالی در تمرکز فرد ایجاد نکند.
در زمینه برنامه‌های اسلامی بر بستر وب، دکتر ضرابی‌زاده پیش‌رو هستند. ایشان سایت‌های معروفی چون تنزیل (بهترین سایت برای مطالعه آنلاین قرآن) و eQibla (برای محاسبه و نمایش قبله روی نقشه) را راه‌اندازی کردند. همچنین در زمینه اوقات شرعی سایت praytimes.org متعلق به ایشان است که حاوی فرمول‌های محاسبات اوقات شرعی به صورت منقح و سورس کد محاسبه اوقات شرعی به زبان‌های جاوا اسکریپت، پی‌اچ‌پی، پایتون، جاوا و سی می‌باشد.
سایت‌ها و برنامه‌های زیادی بر مبنای زحمات ایشان کار خود را شروع کرده‌اند که برخی از آنها در اینجا لیست شده‌اند.
سایت فعلی یعنی intime.ir نیز پایه اولیه خود را از فرمول‌های مدون شده ایشان گرفته و حسب نیازهای شیعیان اقدام به افتتاح این سایت در سال 1393 نموده است.
سایت intime.ir یک وب‌اپ (webApp) است که بر بستر وب اجرا می‌شود. فرق یک وب‌اپ با یک سایت معمولی در این است که شما حتی در صورت دسترسی نداشتن به اینترنت، می‌توانید مرورگر خود را باز کنید و آدرس آن را درج کنید (یا از لیست آدرس‌های مورد علاقه فراخوانی کنید) و سپس سایت را در حالت آفلاین مشاهده نمایید که البته این قابلیت فعلا در مرورگر کروم (متعلق به شرکت گوگل) به صورت کامل و در مرورگر فایرفاکس به صورت نیمه‌کامل پشتیبانی می‌شود اما همه مرورگرها در حال حرکت به سمت پشتیبانی از وب‌اپ هستند.
مزیت مهم یک وب‌اپ نسبت به یک اپ مثلا اندرویدی، این است که وابسته به مرورگر است نه سیستم‌عامل. لذا سازنده‌ی یک برنامه لازم نیست به فکر تهیه برنامه‌اش در سیستم‌عامل‌های مختلف باشد.
برنامه فعلی حسب مکان کاربر، اوقات شرعی امروز و روزهای آتی را نمایش می‌دهد.
مختصات دقیق مکان کاربر می‌تواند توسط خود وی وارد شود یا اینکه به واسطه نقشه گوگل موجود در این سایت، به انتخاب مکان دقیق موردنظر خود بپردازد.
همچنین برای کاربرانی که مرورگر آنها دسترسی به مکان‌نما (GPS) داشته باشد، وب‌اپ ما امکان ارتباط با آن و گرفتن مختصات دقیق مکان فعلی شما را از آن داراست و در صورت در دسترس نبودن مکان‌نما امکان تشخیص شهر کاربر حسب شناسه اینترنتی خط وی یا همان IP وجود دارد هرچند به دلیل تداخلات محدوده IP در ایران در سال‌های اخیر، این قابلیت ممکن است مکان شما را به درستی تشخیص ندهد.
تنظیمات پیش‌فرض سایت بر روی مرکز ژئوفیزیک تهران قرار گرفته تا اغلب افراد عادی که از همین مبنا استفاده می‌کنند، نیاز به تغییر خاصی نداشته باشند. در صورت استفاده از تنظیم سفارشی، لازم است خود کاربر حسب نظر مراجع مورد اطمینان خود، اقدام به تنظیم پارامترهای برنامه نماید.
در صورتی که برنامه به اینترنت دسترسی داشته باشد، امکان محاسبه حسب تنظیمات بلافاصله میسر خواهد بود و جدول اوقات شرعی بروزرسانی (Update) می‌شود. اما در صورت عدم دسترس به اینترنت، جدول اوقات شرعی حسب آخرین تنظیمات کاربر در زمان اتصال به اینترنت، نمایش داده خواهد شد و به مدت 1 ماه نیز این جدول بدون نیاز به اینترنت قابل استفاده خواهد بود و اوقات شرعی همان روز و روزهای آینده را نمایش خواهد داد.